Czy cały majątek upadłego wchodzi do masy upadłości?

Postępowanie upadłościowe to skomplikowany i wieloetapowy proces, którego głównym celem jest zaspokojenie wierzycieli z majątku dłużnika w sytuacji jego niewypłacalności. W trakcie tego postępowania majątek dłużnika staje się tzw. masą upadłościową, która podlega zarządowi syndyka i służy pokryciu zobowiązań. Nie oznacza to jednak, że wszystkie składniki majątku dłużnika automatycznie wchodzą do masy upadłościowej. Polskie prawo przewiduje szereg przypadków, w których określone składniki majątku są wyłączone z masy upadłości z mocy prawa. W artykule omówimy szczegółowo te wyłączenia, wskazując ich podstawy prawne, cel oraz praktyczne znaczenie dla dłużnika i wierzycieli.

Spis treści:

Co to jest masa upadłościowa?

Masa upadłościowa to ogół składników majątkowych należących do dłużnika w dniu ogłoszenia upadłości, przy czym warto zaznaczyć różnice pomiędzy upadłością konsumencką a przedsiębiorców, oraz te składniki, które dłużnik nabywa w trakcie postępowania upadłościowego. Do masy upadłościowej wchodzą zarówno składniki ruchome, nieruchomości, prawa majątkowe, jak i inne aktywa dłużnika, które mogą posłużyć do spłaty wierzycieli.

Jednak nie wszystkie składniki majątku dłużnika mogą być włączone do masy upadłościowej. Polskie prawo przewiduje pewne ograniczenia, które mają na celu ochronę interesów dłużnika i osób trzecich. Wyłączenia te mają podstawy w przepisach prawnych i obowiązują automatycznie, bez potrzeby składania dodatkowych wniosków.

Podstawa prawna wyłączenia składników z masy upadłościowej

Wyłączenia składników z masy upadłościowej zostały uregulowane w Ustawie z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe. Kluczowe znaczenie mają tutaj zastosowanie:

• Art. 63 Prawa upadłościowego, który określa wyłączenia składników majątkowych z mocy prawa, a także związane z tym orzecznictwo sądowe,
• Inne przepisy szczególne zawarte w kodeksach cywilnym i rodzinnym oraz w ustawach szczególnych, które odnoszą się do ochrony praw osobistych dłużnika lub innych osób.

Przepisy te mają na celu zapewnienie równowagi pomiędzy interesami wierzycieli a ochroną minimalnych standardów godności i funkcjonowania dłużnika.

Wyłączenia składników z masy upadłościowej z mocy prawa

Wyłączenia z mocy prawa oznaczają, że określone składniki majątku dłużnika automatycznie nie wchodzą do masy upadłościowej i nie mogą być wykorzystane do zaspokojenia wierzycieli. Są to najczęściej składniki związane z zabezpieczeniem podstawowych potrzeb życiowych dłużnika, ochroną rodziny, a także te, które mają szczególny charakter prawny.

1. Przedmioty osobistego użytku i podstawowe wyposażenie gospodarstwa domowego

Zgodnie z przepisami, do masy upadłościowej nie mogą być włączone przedmioty, które są niezbędne dla zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych dłużnika i jego rodziny. Obejmują one:

• ubrania, obuwie, bieliznę,
• sprzęty domowe, które są konieczne do codziennego funkcjonowania (np. lodówka, pralka, podstawowe meble),
• przedmioty używane przez dłużnika z powodów zdrowotnych (np. protezy, wózki inwalidzkie).

Wyłączenie to ma na celu zapewnienie minimalnych standardów egzystencji dłużnika oraz ochronę jego godności.

2. Środki pieniężne i świadczenia socjalne

Do masy upadłościowej nie wchodzą określone środki pieniężne i świadczenia, które mają szczególny cel i charakter, m.in.:

• Świadczenia alimentacyjne – otrzymywane przez dłużnika,
• Zasiłki rodzinne, opiekuńcze i inne świadczenia socjalne,
• Świadczenia z ubezpieczeń społecznych (np. renty, emerytury), w zakresie niezbędnym do utrzymania dłużnika i jego rodziny,
• Wynagrodzenie za pracę, w zakresie w jakim regulują to przepisy Kodeksu Pracy.

Ograniczenie to wynika z faktu, że świadczenia te mają służyć zapewnieniu minimum egzystencji, a ich włączenie do masy upadłościowej pozbawiłoby dłużnika możliwości normalnego funkcjonowania.

3. Przedmioty niepodlegające zajęciu w egzekucji

Prawo upadłościowe odsyła również do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (KPC), w szczególności art. 829 i następne, które określają katalog przedmiotów wyłączonych spod egzekucji. Zgodnie z art. 829 KPC, do masy upadłościowej nie wchodzą m.in.:

• przedmioty niezbędne do wykonywania pracy zarobkowej przez dłużnika ( np. narzędzia, sprzęt komputerowy), z wyłączeniem środka transportu,
• zapasy żywności na okres miesiąca,
• paliwo opałowe na okres 1 miesiąca,
• zwierzęta gospodarskie i niezbędne do ich utrzymania zapasy paszy (w przypadku, gdy dłużnikiem jest rolnik, prowadzący gospodarstwo rolne).

Te wyłączenia mają na celu umożliwienie dłużnikowi podjęcia pracy zarobkowej i zachowanie minimalnych warunków bytowych.

4. Prawa niemajątkowe i osobiste

Do masy upadłościowej nie wchodzą także prawa niemajątkowe, takie jak:

• prawa autorskie o charakterze osobistym,
• prawa do nazwiska czy wizerunku,
• prawa wynikające z relacji rodzinnych (np. władza rodzicielska),
• prawo użytkowania nieruchomości.

Te wyłączenia wynikają z faktu, że prawa te są ściśle związane z osobą dłużnika i nie mogą być przedmiotem obrotu gospodarczego.

5. Przedmioty wyłączone na podstawie przepisów szczególnych, np. majątek przeznaczony na działalność naukową (art. 831 KPC).

Prawo przewiduje również, że niektóre składniki majątku mogą być wyłączone z masy upadłościowej na mocy przepisów szczególnych. Przykładem może być:

• majątek służący działalności naukowej lub artystycznej,
• przedmioty o wartości sentymentalnej (w określonych przypadkach).

Procedura wyłączenia składników z masy upadłościowej

Choć wyłączenia z mocy prawa są automatyczne, w praktyce może się zdarzyć, że składniki wyłączone zostaną błędnie włączone do masy upadłościowej przez syndyka. W takim przypadku dłużnik lub inne zainteresowane osoby mogą złożyć do sądu wniosek o wyłączenie danego składnika z masy upadłościowej.

Kroki postępowania:

1. Złożenie wniosku do sądu upadłościowego z uzasadnieniem i dowodami potwierdzającymi wyłączenie,
2. Rozpoznanie sprawy przez sąd,
3. Wydanie postanowienia przez sąd, które jest wiążące dla syndyka.

W przypadku określania dochodu dłużnika, który wchodzi w skład masy upadłości, warto zdawać sobie sprawę z faktu, iż ustawodawca przewidział możliwość ustalenia innej kwoty dochodu wolnej od egzekucji niż wynika to z ogólnych zasad, biorąc pod uwagę szczególne potrzeby upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu, w tym ich stan zdrowia, potrzeby mieszkaniowe oraz możliwości ich zaspokojenia. Wniosek upadłego lub syndyka w tym zakresie rozpoznaje Sędzia-Komisarz.

Znaczenie wyłączeń dla dłużnika i wierzycieli

Wyłączenia składników z masy upadłościowej mają kluczowe znaczenie zarówno dla dłużnika, jak i wierzycieli. Z perspektywy dłużnika, wyłączenia te pozwalają zachować minimalny standard życia oraz ochronić podstawowe potrzeby egzystencjalne. Z kolei dla wierzycieli wyłączenia mogą ograniczać możliwość pełnego zaspokojenia ich roszczeń, co często wywołuje kontrowersje w toku postępowania upadłościowego.

Możliwość skorzystania z przygotowanej likwidacji

Przygotowana likwidacja (tzw. pre-pack) to procedura przewidziana w Prawie upadłościowym, która pozwala na sprzedaż majątku dłużnika jeszcze przed formalnym ogłoszeniem upadłości. Jej celem jest maksymalizacja wartości aktywów oraz szybkie zaspokojenie wierzycieli poprzez ograniczenie kosztów postępowania.

Podstawy prawne pre-packu Podstawą prawną przygotowanej likwidacji jest art. 56a i kolejne Prawa upadłościowego. Mechanizm ten polega na wcześniejszym uzgodnieniu przez dłużnika lub wierzyciela warunków sprzedaży określonych składników majątku na rzecz konkretnego nabywcy. Warunkiem skutecznego zastosowania pre-packu jest przedstawienie sądowi szczegółowego wniosku wraz z wyceną majątku sporządzoną przez biegłego.

Zalety przygotowanej likwidacji

1. Skrócenie postępowania upadłościowego – majątek dłużnika zostaje sprzedany niemal natychmiast po ogłoszeniu upadłości.
2. Maksymalizacja wartości aktywów – sprzedaż w trybie pre-pack często pozwala uzyskać lepsze warunki finansowe niż klasyczna likwidacja.
3. Minimalizacja kosztów – ograniczenie wydatków związanych z postępowaniem likwidacyjnym.
4. Zachowanie miejsc pracy – w przypadku sprzedaży przedsiębiorstwa jako całości istnieje większa szansa na utrzymanie zatrudnienia.

Praktyczne zastosowanie Pre-pack może być szczególnie korzystny dla dłużników posiadających wartościowe aktywa, jednak jego skuteczność zależy od współpracy z wierzycielami oraz rzetelnej wyceny przez biegłego., które można sprzedać w sposób uporządkowany, np. nieruchomości, przedsiębiorstwa lub zorganizowane części przedsiębiorstwa. Wymaga jednak ścisłej współpracy z wierzycielami oraz przeprowadzenia profesjonalnej wyceny majątku.

Wyłączenie nieruchomości z masy upadłości

Choć co do zasady wszystkie nieruchomości należące do dłużnika wchodzą do masy upadłościowej, istnieją pewne wyjątki przewidziane przez prawo, które pozwalają na ich wyłączenie.

Przesłanki wyłączenia nieruchomości

1. Nieruchomość stanowiąca własność osoby trzeciej – jeśli nieruchomość formalnie należy do osoby trzeciej, a nie do upadłego, nie może być objęta masą upadłościową. W takiej sytuacji właściciel może złożyć wniosek o wyłączenie nieruchomości na podstawie art. 70 Prawa upadłościowego. Podkreślić należy jednak, iż z  instytucji  tej  nie korzystają  składniki majątkowe,  które zostały  przeniesione przez upadłego na wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelności.
2. Nieruchomość objęta ograniczonymi prawami rzeczowymi – w pewnych przypadkach, gdy nieruchomość jest obciążona np. prawem użytkowania wieczystego lub hipoteką, mogą pojawić się ograniczenia w zakresie jej likwidacji.
3. Mieszkanie dłużnika w upadłości konsumenckiej – zgodnie z art. 342a Prawa upadłościowego, jeśli sprzedaż nieruchomości, w której zamieszkuje dłużnik jest nieunikniona, sąd może zdecydować o przyznaniu upadłemu środków na wynajem innego lokalu na okres do dwóch lat.
4. Nieruchomości, których nie można zbyć – zgodnie z art. 315 Prawa upadłościowego, można  wyłączyć określone składniki majątku z masy upadłości, jeżeli nie można ich zbyć z zachowaniem przepisów ustawy, a dalsze pozostawanie tych składników majątku w masie upadłości będzie niekorzystne dla wierzycieli z uwagi na obciążenie masy upadłości związanymi z tym kosztami.

Procedura wyłączenia nieruchomości Wniosek o wyłączenie nieruchomości może być składany przez:

• dłużnika,
• osobę trzecią, która rości sobie prawa do nieruchomości,
• wierzyciela, jeśli uważa, że nieruchomość nie powinna wchodzić do masy upadłościowej.

Sędzia-Komisarz bada zasadność wniosku i wydaje postanowienie, które jest wiążące dla syndyka. W przypadku sporu możliwe jest złożenie zażalenia, tudzież wystąpienia z powództwem do Sądu upadłościowego o żądanie wyłączenia mienia z masy upadłości.

Znaczenie wyłączenia nieruchomości Wyłączenie nieruchomości z masy upadłości ma istotne znaczenie zarówno dla dłużnika, jak i dla jego wierzycieli. Dłużnik może zachować składnik majątku, który może mieć kluczowe znaczenie dla jego dalszej egzystencji lub prowadzenia działalności. Z kolei wierzyciele mogą próbować wykazać, że nieruchomość powinna jednak podlegać likwidacji, co prowadzi często do sporów sądowych. Warto jednak zaznaczyć, iż po dniu ogłoszenia upadłości wierzyciele mogą wszcząć egzekucję z majątku, który nie stanowi składnika masy upadłości.

Podsumowanie

Wyłączenia składników z masy upadłościowej z mocy prawa stanowią ważny element ochrony dłużnika i jego rodziny w trudnej sytuacji finansowej. Dzięki nim postępowanie upadłościowe nie pozbawia dłużnika podstawowych środków do życia ani możliwości prowadzenia działalności zarobkowej. Choć przepisy dotyczące wyłączeń są stosunkowo jasne, w praktyce mogą pojawiać się spory dotyczące ich interpretacji. Dlatego warto w takich przypadkach skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie upadłościowym.

Daniel Anisimowicz

Zobacz pełny biogram