Szybkość postępowań upadłościowych w polskich sądach –  część 1

Turystyka upadłościowa w Polsce: gdzie sądy działają najszybciej?

Postępowania upadłościowe w Polsce stanowią ważny element systemu prawnego, umożliwiając osobom fizycznym oraz przedsiębiorcom wyjście z trudnej sytuacji finansowej. Postępowania upadłościowe są nie tylko coraz popularniejsze, ale również zróżnicowane pod względem czasu trwania i skuteczności w zależności od regionu. Choć procedura ta jest ujednolicona przepisami prawa upadłościowego, to w praktyce jej przebieg i długość znacznie różnią się w zależności od miejsca rozpatrywania sprawy. Rosnąca liczba spraw wpływających do sądów pociąga jednak za sobą problemy systemowe, w tym zróżnicowanie tempa rozpatrywania spraw.Odmienności te skłaniają niektórych wnioskodawców do poszukiwania „bardziej przyjaznych” sądów. Niniejszy artykuł stanowi punkt wyjścia i niejako wstęp do oceny regionalnych różnic w tempie rozpatrywania spraw, a także charakterystyce coraz bardziej zauważalnemu zjawisku tak zwanej turystyki upadłościowej.

Spis Treści:

Efektywność postępowań w przedmiocie ogłoszenia upadłości na przestrzeni ostatnich lat

Na początku przeprowadzanej analizy należy zaznaczyć, iż postępowania upadłościowe zasadniczo składają się z 2 etapów, tj. postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości (etap rozpatrywania wniosku o ogłoszenie upadłości – dalej jako „sprawy GU”) oraz postępowanie upadłościowe właściwe (etap, w którym majątkiem upadłego zarządza syndyk – daje jako „sprawy GUp”). Obydwa etapy występują zarówno w upadłościach konsumenckich, jak i w upadłościach gospodarczych.

W tym miejscu zachęcam do zapoznania się z artykułem pt. Upadłości konsumenckie w Polsce w 2024 roku – podsumowanie i analiza trendów, w którym ekspert z PMR Restrukturyzacje S.A. przedstawia istotne informacje na temat popularności upadłości konsumenckiej w poprzednim roku.

Jak wynika z danych publikowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości obserwujemy wyraźny trend wzrostowy w zakresie wpływu spraw o ogłoszenie upadłości na przestrzeni lat 2016-2024 (jedyne wahnięcie w ogólnym trendzie obserwowane jest w roku 2022 r., co w opinii autora niniejszego artykułu jest zbieżne i wynika z uruchomieniem Krajowego Rejestru zadłużonych i jego początkowymi problemami w działaniu). Statystyki w tym zakresie przedstawiono na wykresie poniżej.

Z publikowanych danych widać wyraźnie, iż rozwiązanie jakim jest upadłość konsumencka rok do roku zyskuje na popularności, o tyle dane nt. wniosków o upadłość tzw. gospodarczą nie dają podstaw do takiego stwierdzenia. Wyraźny spadek wpływu spraw o ogłoszenie upadłości przedsiębiorstw zauważany jest od roku 2020, kiedy to wprowadzone zostało memorandum w zakresie obowiązku składania wniosku o ogłoszenie upadłości przedsiębiorstw, a jednocześnie weszły w życie rozwiązania zachęcające przedsiębiorców do korzystania z restrukturyzacji. Uproszczenie procedur w tym zakresie skłoniło przedsiębiorców do podejmowania prób „naprawy” przedsiębiorstw. Biorąc pod uwagę doświadczenia ekspertów z PMR Restrukturyzacje S.A. dostrzegalny jest też trend wskazujący na zwiększoną liczbę wpływu spraw o ogłoszenie upadłości konsumenckiej przez byłych przedsiębiorców. Obowiązujące przepisy zezwalają na wystąpienie z takim wnioskiem już nawet następnego dnia po zakończeniu prowadzenia działalności gospodarczej. Nałożenie się tych dwóch czynników powoduje przesunięcie liczby spraw o ogłoszenie upadłości przedsiębiorstw w miejsce zwiększenia liczby spraw o ogłoszenie upadłości konsumenckiej i restrukturyzacyjnych.

Z uwagi na różne czynniki (np. systemowe lub formalne) rozpoznanie spraw nie zawsze jest możliwe. Statystyki nt. liczby załatwionych spraw GU w latach 2016-2024, prowadzą do wniosku, że zmiana przepisów w zakresie upadłości konsumenckiej, która miała miejsce w 2021 r. (polegająca  w głównej mierze na odciążeniu sądów poprzez przesunięcie badania przyczyn powstania stanu niewypłacalności z momentu rozpoznawania przez sąd wniosku o ogłoszenie upadłości na etap formułowania przez syndyka projektu planu spłaty wierzycieli), przyczyniła się do zwiększenia skuteczności załatwiania napływających spraw. Niedostateczne dopracowanie funkcjonowania systemu KRZ i znikomy zakres udostępnianych treści szkoleniowych związanych z uruchomieniem tego systemu skutkowało zmniejszeniem stopnia rozpoznania spraw  GU w pierwszym roku działania systemu (tj. w roku 2022 – zaledwie 89% spraw udało się rozpoznać). Kolejne lata i systematyczna poprawa działania systemu pozwoliły niejako „nadrobić” sądom zaległości z poprzednich lat pod względem rozpoznawania spraw o ogłoszenie upadłości.

Jak zatem liczba załatwianych spraw przekłada się na faktyczne ogłoszenie upadłości? Otóż od 2020 roku obserwowany jest wzrost odsetek wydawania postanowień o ogłoszeniu upadłości w stosunku do liczby załatwianych spraw (por. wykres nr 2). Przeważająca większość postanowień o ogłoszeniu upadłości dotyczy upadłości konsumenckich.

Na efektywność działania sądów pod względem rozpoznawania spraw GU ma także średni czas trwania postępowania GU. Pod tym względem w ostatnich latach niestety nie obserwuje się żadnych wyraźnych tendencji, a czas ten oscyluje w wartościach ok. 4-5 miesięcy (jest to okres od dnia pierwszej rejestracji do dnia uprawomocnienia się sprawy w I instancji). Dane za rok 2024 wskazują na obniżenie średniego czasu trwania spraw GU do ok. 3,8 miesiąca, a w sprawach o ogłoszenie upadłości konsumenckiej do ok. 3,5 miesiąca. Brak jest wyraźnego powodu czym może być spowodowany taki obrót sprawy ani czy wynik ten ulegnie dalszemu obniżeniu w kolejnych latach. Należy zwrócić uwagę, iż jest to tylko średnia ogólnopolska, a wyniki poszczególnych sądów będą się różniły. Z całą pewnością nie należy tracić z pola widzenia faktu, iż w tym wyniku zawarty jest także czas niezbędny na przeprowadzenie tzw. postępowania brakowego – czyli procedura związana z wezwaniem wnioskodawcy do uzupełnienia braków formalnych wniosku, a także zawiera się tu okres niezbędny do stwierdzenia prawomocności wydanego postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Nie można zapomnieć, iż w przypadku postępowań gospodarczych na czas trwania postępowania GU wpływ ma także wyznaczenie tymczasowego nadzorcy sadowego i dokonywane przez niego czynności. Niemniej jednak biorąc pod uwagę ogół kroków jakie są konieczne do prawomocnego rozpoznania wniosku o ogłoszenie upadłości oraz termin doręczeń korespondencji, wynik uzyskany w poprzednim roku jawi się jako zadowalający.

Efektywność postępowań upadłościowych na przestrzeni ostatnich lat

Odnosząc się do statystyk udostępnianych przez Ministerstwo Sprawiedliwości na temat właściwych postępowań upadłościowych, na poniższym wykresie przedstawiono średni czas trwania postępowania „po ogłoszeniu upadłości (rep. GUp)” w sądach rejonowych [w miesiącach] za lata 2016-2024.

Całe postępowanie po ogłoszeniu upadłości może trwać od kilku miesięcy do nawet kilku lat, w zależności od złożoności sprawy i skomplikowania majątku dłużnika. O ile w latach 2016-2022 średni czas trwania postępowań GU nie ulegał znacznym zmianom, o tyle od dwóch lat wyraźny jest znaczny wzrost tych wartości. Tylko w ostatnim roku widać ogromny wzrost długości trwania postępowań upadłościowych, bo aż o ponad 14 miesięcy w stosunku do poprzedniego (2023). Z danych za 2024 uzyskanych z Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, iż średni czas trwania postępowania upadłościowego konsumenckiego wynosi 41,6 miesiąca (od dnia pierwszej rejestracji do dnia uprawomocnienia się sprawy w I instancji). Czynnikiem wyjaśniającym taki stan rzeczy może być fakt zwiększonej liczby ogłoszonych upadłości w roku 2023 – efektem czego zarówno obciążenie syndyków, jak i sądów uległo zwiększeniu, tym samym wpływając na obniżenie ich wydajności i wydłużenie średniego czasu trwania postępowań.

Dlaczego postępowania upadłościowe trwają tak długo?

Postępowania upadłościowe skupiają swą uwagę wielu podmiotów, otóż do kręgu zainteresowanych zaliczamy tu nie tylko upadłego, lecz także wierzycieli oraz organy związane z postępowaniem – syndyka i sąd. Tak rozbudowany zakres podmiotów uczestniczących w postępowaniu rodzi wiele możliwych problemów w skuteczności przebiegu całego procesu. Dlatego na efektywność postępowania upadłościowego ma wpływ wiele czynników, m.in.:

• czynniki pozytywne:

• doświadczenie syndyków,
• sprawna komunikacja między stronami,
• elektronizacja (krz, e-doręczenia),
• jasny i kompletny majątek dłużnika.
• czynniki negatywne:
  • nierówna dostępność biegłych do wycen majątku,
  • opóźnienia w działaniach syndyków,
  • skargi wierzycieli przeciągające postępowania,
  • nadużywanie prawa przez nieuczciwych dłużników (np. ukrywanie majątku).
  • przeciążenie sądów gospodarczych.

Jak czytamy w  wielu raportach nt. sądownictwa, upadłości i restrukturyzacji, kluczowym wyzwaniem dla całego systemu jest systematyczny wzrost spraw upadłościowych i restrukturyzacyjnych, przy jednoczesnym braku odpowiednich zasobów kadrowych w sądach.

Przykładowo:

– Instytut Allerhanda, Raport: Rekomendacja reformy sądownictwa upadłościowo-restrukturyzacyjnego, Kraków 2024: „ W 2018 r. sprawami upadłościowymi i restrukturyzacyjnymi w Polsce zajmowało się 173 sędziów. W porównaniu do 2022 r. ich liczba zwiększyła się o ok. 60 proc. – do 276. Jednak w tym samym czasie liczba nowych postępowań restrukturyzacyjnych zwiększyła się siedmiokrotnie, a liczba upadłości konsumenckich niemal trzykrotnie. W efekcie na jednego sędziego przypada obecnie znacznie więcej spraw niż kilka lat wcześniej.”

– Najwyższa Izba Kontroli, ZAPEWNIENIE SPRAWNEGO FUNKCJONOWANIA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI (KPB.430.2.2024, Nr ewid. 89/2024/P/23/030/KPB 187/2015/P/15/025/KNO): ” Z porównania danych za lata 2018 oraz 2023 uśrednionych dla wszystkich SR w Polsce wynika, że obciążenie orzeczników (łącznie wpływem i pozostałością) znacząco (ok. 25 %) spadło w pionie cywilnym oraz w sprawach gospodarczych, w mniejszy stopniu (ok. 10 %) w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych a nieznacznie zmalało także w sprawach karnych i wykroczeniowych. Niewielkie (kilkuprocentowe) wzrosty odnotowano w sprawach z zakresu prawa pracy oraz rodzinnych, a w największym stopniu wzrosło w sprawach upadłościowych i restrukturyzacyjnych (o ponad 112 % w wydziałach, w których rozpatrywano także sprawy gospodarcze i o 40 % w wydziałach zajmujących się sprawami upadłościowymi i restrukturyzacyjnymi). (…) Problemem zasadniczym utrudniającym sprawność funkcjonowania sądów jest nadmierne obciążenie pracą sędziów, do którego przyczynia się wadliwa polityka kadrowa ministra sprawiedliwości oraz czemu nie sprzyja stale zmieniane prawo – podsumowało Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia” analizę danych statystycznych dla wybranych kategorii spraw w SR za lata 2015–2020.”

– Raport opracowany na zlecenie Programu Analityczno-Badawczego Fundacji Warszawski Instytut Bankowości, SYGN. PAB/WIB 15/2024, INFRASTRUKTURA PRAWNA PROCESU RESTRUKTURYZACJI W POLSCE NA TLE OSŁABIANIA POZYCJI WIERZYCIELI : „Funkcjonowanie sądownictwa upadłościowego w  obecnym kształcie jest problemem nie tylko dla dłużników i ich wierzycieli, ale dla całej gospodarki. Długie i nieefektywne postępowania oraz słaby nadzór nad doradcami restrukturyzacyjnymi rodzą ryzyko patologii, np. sprzecznych z interesem wierzycieli działań syndyków, o których informują media. Podważa to zaufanie do aparatu państwa jako arbitra w rozwiązywaniu sporów gospodarczych. (…) Od kilku lat w Polsce widoczny jest gwałtowny przyrost liczby postępowań restrukturyzacyjnych i upadłościowych przedsiębiorstw. W ciągu siedmiu lat od wejścia w życie ustawy Prawo restrukturyzacyjne liczba postępowań zwiększyła się ponad dziesięciokrotnie. Tylko w pierwszej połowie 2023 r. liczba nowych spraw zbliżyła się do odnotowanej w 2022 r. Wskazuje to na pobicie kolejnego rekordu w całym 2023 r. (…) Sądy rejonowe prowadzące postępowania (niezależnie od wielkości upadającego przedsiębiorcy) nie dysponują wystarczającymi zasobami do efektywnego rozpatrywania spraw. Problemem jest też stan kadr sędziowskich, w tym okoliczność, iż orzekanie w  sprawach upadłościowych nie daje sędziom możliwości awansu zawodowego, zmuszając wielu do odejścia z zawodu lub do zmiany specjalizacji.”

Wynikiem oceny efektywności postępowań upadłościowych postulowane jest dokonywanie dalszych zmian legislacyjnych i strukturalnych w podziale rozpatrywania sprawy upadłościowych celem ulepszenia działania procesów insolwencyjnych.

Podsumowanie

Reasumując należy stwierdzić, iż sprawność przebiegu postępowań w przedmiocie ogłoszenia upadłości, jak i postępowań upadłościowych ulega ciągłym zmianom, którym towarzyszą nieustanne fluktuacje procesów gospodarczych, zmienne otoczenie prawne i ekonomiczne, a także odmienna świadomość społeczna nt. dostępnych na rynku rozwiązań pozwalających uporać się z problemem niewypłacalności lub też zagrożeniem powstania stanu niewypłacalności. Niewątpliwym jest to, że przewlekłość prowadzonych postępowań upadłościowych (a także ogólnie wszystkich procesów sądowych) zmniejsza korzystny wpływ na gospodarkę całej instytucji prawa upadłościowego, jakie przyświecało ustawodawcy przy wprowadzaniu takiego rozwiązania do obrotu gospodarczego. Na całokształt funkcjonowania sytemu sądowego mają wpływ działania poszczególnych sądów oraz ustawodawcy.  Wewnętrzna organizacja pracy poszczególnych sądów i posiadane przez nich zasoby pozwalają w sposób mniej lub bardziej efektywny wpływać na czas rozpatrywania spraw. Nie bez znaczenia dla wnioskodawców pozostaje też ogólnie podejście sędziów do orzekania, tj. podejście bardziej lub mniej rygorystyczne zarówno pod względem formalnym, merytorycznym, czy etycznym np. przy ocenie stopnia zawinienia przez dłużników w procesie doprowadzenia do stanu niewypłacalności. To wszystko może prowadzić do nadużyć w zakresie preferencji kierowania wniosków upadłościowych do sądów o określonych „poglądach” i wyższej skuteczności działania.  W kolejnym artykule zaprezentowane zostaną informacje nt. sprawności przebiegu postępowań w poszczególnych sądach i z zakresu tzw. turystyki upadłościowej.

Magdalena Żabińska

Zobacz pełny biogram