Ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej i jej wpływ na postępowanie upadłościowe

Spis treści
Wstęp
Ustanie wspólności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu
Ustanie wspólności majątkowej na skutek rozwodu
Ustanie wspólności majątkowej na podstawie umowy
Zakończenie

Wstęp

Czy żona odpowiada za długi męża albo mąż za długi poczynione przez żonę? Odpowiedź nie jest jednoznaczna i łatwa do udzielenia. Na sytuację finansową małżonków niewątpliwie ma wpływ występowanie wspólności majątkowej czy też jej brak. W niniejszym artykule omówimy, jak zakończenie wspólności majątkowej wpływa na postępowanie upadłościowe oraz jakie zasady rządzą tym zagadnieniem.

Artykuł 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, czyli ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. stanowi, że z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa, nazywana również wspólnością ustawową. Obejmuje ona przy tym wszystkie przedmioty majątkowe, jakie nabyte zostaną w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub tylko przez jednego z nich. Wspólność majątkowa małżeńska stanowi zatem niejako formę zarządzania majątkiem nabytym w trakcie małżeństwa. Ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej może mieć istotne konsekwencje zarówno w sferze prawa cywilnego, jak i prawa upadłościowego. 

Co do zasady (wg art. 124 Prawa upadłościowego, dalej jako „p.u.”) z chwilą ogłoszenia upadłości powstaje między małżonkami ustrój rozdzielności majątkowej, a majątek wspólny wchodzi do masy upadłości. Służyć to ma optymalizacji stopnia zaspokojenia wierzycieli. Niemniej jednak małżonek upadłego może dochodzić w postępowaniu upadłościowym wierzytelności z tytułu udziału w majątku wspólnym, który wszedł właśnie w skład masy upadłości.

Celem zapobieżenia przypadkom „wyprowadzania” majątku  wspólnego z masy upadłości ustawodawca wprowadził pewne zasady mające na celu zagwarantowanie ochrony wierzycieli. Przejawia się to we wprowadzeniu pewnych limitów czasu, który musi upłynąć od chwili przekształcenia ustroju majątkowego do czasu ogłoszenia upadłości, aby można było to działanie uznać za skuteczne.

Warto zatem zdawać sobie sprawę w jakich sytuacjach może dojść do ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej – może to bowiem nastąpić na kilka sposobów, m.in.:

• orzeczenie sądu,
• rozwód,
• separacja,
• umowa małżeńska (małżonkowie mogą wprowadzić zmiany dotyczące ustroju majątkowego poprzez umowę mającą na celu wyłączenie, ograniczenia lub rozszerzenie wspólności majątkowej).

Każdy z tych przypadków wiąże się z koniecznością dokonania rozliczeń majątkowych, co w kontekście postępowania upadłościowego staje się szczególnie skomplikowane.

Ustanie wspólności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu

Pierwszym przepisem stanowiącym o skuteczności ustanowienia rozdzielności majątkowej jest art. 125 ust.1  p.u., wedle, którego: „Ustanowienie rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości, chyba że pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej został złożony co najmniej na dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości”. W takiej sytuacji uważa się, że majątek który był wspólny, mimo iż wydano orzeczenie o powstaniu rozdzielności, wszedłby do masy upadłości. A wierzyciele dłużnika mogliby uzyskać zaspokojenie z majątku, tak jakby nie doszło do ustanowienia rozdzielności. 

Co do zasady rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia (jest to obligatoryjny element wyroku), a najczęściej jest to dzień pomiędzy dniem wytoczenia powództwa a dniem wydania wyroku. Jednakże, w wyjątkowych przypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa. Z taką sytuacją spotkał się nasz współpracownik w jednym z prowadzonych przez siebie postępowań upadłościowych. Wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony przez dłużniczkę w dniu 21.02.2019 r. Natomiast na skutek pozwu o ustanowienie rozdzielności majątkowej złożonego dnia 11.08.2017,  Sąd w dniu 13.03.2018 r.,  orzekł, że rozdzielność między małżonkami powstała z dniem 01.05.2017r. W niniejszej sprawie syndyk stanął przed problemem interpretacyjnym treści przytoczonego powyżej przepisu, bowiem  ustawodawca nie rozstrzygnął wprost, jak należy traktować sytuację ustanowienia rozdzielności majątkowej z datą wcześniejszą, w przypadku gdy została ona orzeczona przed wydaniem postanowienia w przedmiocie ogłoszenia upadłości. W doktrynie ukształtowały się bowiem trzy poglądy  wedle których na gruncie art. 125 ust. 1 p.u. termin roczny przed złożeniem wniosku należy liczyć od:

1. dnia wydania przez sąd orzeczenia o ustanowieniu rozdzielności majątkowej (Z.Świeboda, Komentarz do prawa upadłościowego…, s.179; A. Jakubecki [w:] A. Jakubecki, F.Zedler, Prawo upadłościowe…, 2010, s. 279)
2. daty ustanowienia rozdzielności majątkowej (D.Zienkiewicz [w:] J. Minus, A.Świderek, D.Zienkiewicz, Prawo upadłościowe…, S.300 oraz D.Chrapoński [w:] Prawo upadłościowe…, s.196 – chodzi o datę ustanowienia rodzielności)
3. daty uprawomocnienia się tego orzeczenia (M.Uliasz, Nowe prawo upadłościowe…, s.489).

Syndyk był zdania, iż wykładnia celowościowa omawianego przepisu przemawia za przyjęciem stanowiska nr 1, niemniej jednak celem zapobieżenia ewentualnym zarzutom, syndyk wystąpił z wnioskiem do sędziego-komisarza o rozstrzygnięcie wątpliwości w przedmiotowym postępowaniu w  zakresie tego, czy nieruchomość stanowiąca współwłasność małżonków winna wejść do masy upadłości dłużniczki w całości czy też jedynie w udziale ½. W opisywanym postępowaniu sędzia-komisarz podzielił argumentację syndyka i wskazał, iż w skład masy upadłości wchodzi cała nieruchomość. 

Należy wyraźnie zaznaczyć, iż po ogłoszeniu upadłości nie można ustanowić rozdzielności majątkowej, ani też nie można jej ustanowić z datą wcześniejszą w stosunku do daty ogłoszenia upadłości, o czym stanowi art. 125 ust. 2 p.u., nawet jeśli powództwo zostało wytoczone przed ogłoszeniem upadłości, gdyż to z mocy samego prawa powstaje miedzy małżonkami rozdzielność majątkowa w dniu ogłoszenia upadłości, a prowadzenie odrębnego postępowanie w tej sprawie należy wówczas uznać za niedopuszczalne i bezcelowe.

Ustanie wspólności majątkowej na skutek rozwodu

Kolejne przepis odnosi się do skuteczności powstania rozdzielności majątkowej powstałej w wyniku rozwodu, separacji czy też ubezwłasnowolnienia jednego ze współmałżonków. Ustawodawca przyjął tutaj tożsamy zakres czasu do uzyskania skuteczności takich czynności, jak powyżej. Niemniej jednak w tym przypadku odpadają problemy interpretacyjne przepisu, bowiem w przypadku orzeczenia ubezwłasnowolnienia oraz separacji ustrój rozdzielności majątkowej powstaje z chwilą uprawomocnienia się postanowienia, wyroku o ubezwłasnowolnieniu lub separacji (art. 52¹ § 1 oraz 363 § 1 k.p.c.), a kodeks rodzinny i opiekuńczy (art. 53 i 54) nie przewiduje możliwości wcześniejszego powstania ustroju przymusowego. Stąd też brak jest dopuszczalności orzeczenia o powstaniu rozdzielności z datą wsteczną przy orzekaniu o separacji tudzież ubezwłasnowolnieniu.  W przypadku rozwodu nie może być mowy o przekształceniu ustroju, bowiem w wyniku rozwodu małżeństwo ustaje, a zatem z dniem uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód ustaje także ustój wspólności. Także w tym przypadku nie można orzec w wyroku rozwodowym o ustaniu wspólności majątkowej z datą wsteczną. Warto jednak nadmienić, iż w wymienionych przypadkach rozwiedziony małżonek upadłego albo małżonek upadłego może w drodze powództwa lub zarzutu żądać uznania rozdzielności majątkowej za skuteczną w stosunku do masy upadłości, jeżeli w chwili powstania rozdzielności majątkowej nie wiedział o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości, a powstanie rozdzielności majątkowej nie doprowadziło do pokrzywdzenia wierzycieli (art. 125 ust. 3 p.u.).

Ustanie wspólności majątkowej na podstawie umowy

W większości jednak prowadzonych przez naszą kancelarię postępowań upadłościowych najczęściej kwestie majątkowe małżonków kształtowane są poprzez umowy małżeńskie. Niejednokrotnie do zabezpieczenia interesu majątkowego małżonka dochodzi przed rozpoczęciem prowadzenia jednoosobowej działalności gospodarczej lub w obliczu pojawiających się problemów z płatnościami za zobowiązania, w tym stosunkowo często ma to miejsce na przedpolu ogłoszenia upadłości. Art. 126 p.u. stanowi, iż ustanowienie rozdzielności majątkowej lub jej ograniczenie umową majątkową jest skuteczne w stosunku do masy upadłości tylko wtedy, gdy umowa została zawarta co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Jeśli wskazany odstęp czasu nie został zachowany, wówczas taka umowa nie wywiera żadnych skutków względem masy upadłości.  

Zauważenia wymaga fakt, iż umowy rozszerzające wspólność majątkową, nawet takie które zostały zawarte w okresie do dwóch lat przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, prowadzą do tego, iż w skład masy upadłości wchodzi majątek wspólny w takim stanie, w jakim znajduje się w dacie wydania przez sąd postanowienia w przedmiocie ogłoszenia upadłości konsumenckiej. Przyjęta w art. 126 p.u. regulacja  nie odnosi się do umów mających za przedmiot rozszerzanie wspólności majątkowej i niewątpliwie powodem takiego ukształtowania tego zagadnienia jest chęć ustawodawcy do spełnienia celu postępowania, którym jest też zaspokojenie roszczeń wierzycieli w jak największym stopniu, stąd też zasadnym jest takie modulowanie przepisów, by majtek wchodzący w skład masy upadłości był jak największy.  

Zakończenie

Powyższe dywagacje tyczą się jedynie samej istoty rozdzielności majątkowej i jej ustania, nie obejmują natomiast dalszej części tego problemu nierozerwalnie z nią związanej, a mianowicie kwestii dotyczących działu majątku małżonków. Dopuszczalność działu majątku czy jakichkolwiek rozliczeń majątkowych w toku postępowania upadłościowego, czy też skuteczność takich działań dokonanych przed ogłoszeniem upadłości jest rozległym zagadnieniem i wymaga osobnego omówienia.

Podsumowując należy  podkreślić, iż rolą syndyka w postępowaniu upadłościowym jest zbadanie sytuacji majątkowej dłużnika (a nawet jego małżonka), w tym ustalenie jakie składniki majątku wchodzą w skład masy upadłości, a także czy czynności prawne jakie dłużnik dokonał przed ogłoszeniem upadłości są skuteczne względem masy upadłości wedle obowiązujących przepisów prawa. To właśnie od rozległości majątku, który zostanie zakwalifikowany do masy upadłości zależy w jakim zakresie będzie możliwe pokrycie zobowiązań dłużnika. Dodatkowo, chodź dość nieoczywistym skutkiem wyższego stopnia zaspokojenia wierzycieli w toku postępowania upadłościowego jest to, iż dłużnik może liczyć wówczas na skrócenie okresu planu spłaty wierzycieli. Poza tym na możliwość uzyskania oddłużenia i długość planu spłaty ma też wpływ sposób powstania niewypłacalności. Z tego też powodu warto dbać o to by wszelkie podejmowane czynności prawne przez dłużnika były transparentne i służyły spłacie zobowiązań. Nie zapominajmy, iż co do zasady dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego. To dzięki też zasadzie i jej przestrzeganiu gospodarka nie tylko  krajowa lecz także światowa może funkcjonować, a obywatele mogą korzystać z mnogości usług i produktów.

Niemniej nie należy również tracić z pola widzenia, iż życie jest bardzo dynamiczne, a zobowiązania, które zaciągamy w dobrej wierze mogą być często z przyczyn od nas niezależnych niemożliwe do spłaty, zatem upadłość zarówno gospodarcza jak i konsumencka jawi się jako naturalny element cyklu naszego życia zarówo zawodowego jak i osobistego i tylko od nas zależy czy skorzystamy z niej w sposób przemyślany i uzyskamy drugą szansę na nasze życie osobiste i zawodowe, czy też długi będą kuląa u nogi do końca naszego życia.